Tỉ Lệ Gia Tăng Tự Nhiên (RNI) Là Gì? Ý Nghĩa Của Thay Đổi Cơ Cấu Dân Số Đối Với Quốc Gia

Tỉ lệ gia tăng tự nhiên là gì?

Tỷ lệ gia tăng tự nhiên (Tiếng Anh:  Rate of Natural Increase - RNI) được hiểu đơn giản là quá trình tái sản xuất dân số, trong đó thế hệ già được thay thế bằng thế hệ trẻ. Cụ thể, tỷ lệ này được sử dụng để biểu thị sự chênh lệch giữa tỷ lệ sinh thô và tỷ lệ tử thô của một khu vực cụ thể trong một khoảng thời gian (thường là một năm), dưới dạng phần trăm (%). Do đó, RNI sẽ không thể tính được sự thay đổi dân số do nhập cư hoặc di cư trong khu vực. 

Cách tính tỉ lệ gia tăng tự nhiên

Công thức xác định tỷ lệ gia tăng tự nhiên cụ thể như sau:

Tỷ lệ gia tăng tự nhiên (%) = (Tỷ lệ sinh thô – Tỷ lệ tử thô) / 10

Các giá trị của tỷ lệ sinh thô và tử vong thô là tính trên 1000 người (‰); tuy nhiên, kết quả tính toán tỉ lệ gia tăng tự nhiên sẽ là ở dạng phần trăm (%).

Ví dụ, trong năm 2020, tỷ lệ gia tăng tự nhiên của Việt Nam là 0,60%. Trong đó, tỷ lệ sinh thô là 14,97‰ và tỷ lệ tử thô là 8,97‰.

Ứng dụng của tỉ lệ gia tăng tự nhiên

RNI chỉ dựa trên tỷ lệ sinh và tỷ lệ tử nên được sử dụng để giúp xác định giai đoạn của một quốc gia trong Mô hình Chuyển đổi Nhân khẩu học (Demographic Transition Model - DTM) với bốn giai đoạn chuyển tiếp. Cụ thể:

• Giai đoạn 1: Tỷ lệ sinh và tử vong đều cao và gần như cân bằng, một điều kiện chung của một xã hội tiền công nghiệp. Dân số tăng trưởng rất chậm, bị ảnh hưởng một phần bởi sự sẵn có của thực phẩm. 
• Giai đoạn 2: Các quốc gia đang phát triển thường ở giai đoạn này, khi mà tỷ lệ tử giảm nhanh chóng khi có những cải thiện về thực phẩm và vệ sinh, làm tăng tuổi thọ và giảm bệnh tật, làm thúc đẩy gia tăng dân số.
• Giai đoạn 3: Tỷ lệ sinh giảm do tiếp cận với biện pháp tránh thai, tăng lương, đô thị hóa và các thay đổi xã hội khác; từ đó, tăng trưởng dân số bắt đầu giảm. 
• Giai đoạn 4: Tỷ lệ sinh và tử vong đều thấp, dẫn đến một dân số thu hẹp. Tỷ lệ tử vong có thể vẫn thấp, hoặc tăng nhẹ do tăng các bệnh về lối sống liên quan đến mức tập thể dục thấp và béo phì cao.

RNI cũng thường được chính phủ hoặc các hiệp hội viện trợ như Tổ chức Y tế Thế giới sử dụng để xác định hiệu quả của một số chương trình và chính sách nhằm giảm tỷ lệ sinh hoặc tỷ lệ tử vong. Tuy nhiên, do RNI trực tiếp phụ thuộc vào tỷ lệ sinh thô và tỷ lệ tử vong thô nên không bao giờ được sử dụng nhằm mục đích đánh giá mức độ sinh hoặc kết quả công tác kế hoạch hóa gia đình.

Ý nghĩa của thay đổi cơ cấu dân số đối với một quốc gia

Thứ nhất, trong các giải pháp chủ yếu để phát triển kinh tế - xã hội hiện nay, giải pháp về dân số và nguồn nhân lực được đặt lên hàng đầu. Cụ thể, nếu tỷ lệ gia tăng dân số cao, cơ cấu dân số trẻ cung cấp nguồn lao động dồi dào giúp tăng trưởng kinh tế, trong khi dân số già làm giảm dân số trong độ tuổi lao động, không đáp ứng được nhu cầu về lao động; bên cạnh đó, an sinh xã hội cần phải được tăng lên, làm chậm tốc độ  tăng trưởng kinh tế.

Thứ hai, những thay đổi về nhân khẩu học có tác động lớn đến giáo dục. Tốc độ tăng dân số cao, cơ cấu dân số trẻ dẫn đến dân số trong độ tuổi đi học tăng nhanh, giúp thúc đẩy nhu cầu đầu tư và cung ứng cho ngành giáo dục.

Thứ ba, hiện nay, tác động của sự thay đổi cơ cấu dân số đối với môi trường là một trong những vấn đề được quan tâm và thảo luận rộng rãi trên toàn thế giới. Gia tăng dân số và quy mô dân số đông có ảnh hưởng lớn đến nguồn tài nguyên và môi trường. Dân số tăng nhanh sẽ làm tăng mức độ sử dụng đất đai và làm giảm độ phì nhiêu của đất. Ngoài ra, không có nước sạch và không khí trong lành, thực phẩm và phương tiện vệ sinh không được đảm bảo sẽ dẫn đến bệnh tật, nghèo đói và nhiều tệ nạn khác.

Thứ năm, quy mô dân số và tỷ lệ gia tăng dân số là một trong những yếu tố mang tính khách quan tác động tới sự phát triển của hệ thống y tế về số lượng và chất lượng. Để nhằm mục đích đáp ứng nhu cầu chăm sóc sức khỏe ngày càng tăng, hệ thống y tế cần phát triển các loại hình dịch vụ y tế phù hợp.

Tuy nhiên, nếu tỷ lệ gia tăng tự nhiên cao thì

Tỷ lệ gia tăng dân số cao cũng đồng nghĩa với việc dân số ngày càng tăng nhanh, điều này để lại nhiều tác động tiêu cực và sức ép to lớn đối với nhiều mặt của đời sống xã hội.

Gia tăng dân số nhanh gây áp lực lên tự nhiên

Dân số đông hơn đồng nghĩa với nhu cầu về đất đai, nước sạch, không khí sạch, tài nguyên cũng lớn hơn rất nhiều, dẫn đến tình trạng thiếu nước sạch, suy giảm tài nguyên ở nhiều quốc gia. Theo thống kê, diện tích rừng giảm cũng là hệ quả của việc bùng nổ dân số. Trong khi đó, tình trạng ô nhiễm cũng gia tăng. Ô nhiễm nước, không khí, ô nhiễm tiếng ồn, ánh sáng ngày càng phổ biến và lan rộng. Tất cả những hậu quả trên làm tồi tệ hơn hiện tượng biến đổi khí hậu và nóng lên toàn cầu.

Gia tăng dân số nhanh gây áp lực cho nền kinh tế

Cung lớn hơn cầu dẫn đến tình trạng thất nghiệp, nghèo đói ở nhiều quốc gia. Trong khi chính phủ không có đủ nguồn chi cho các phúc lợi xã hội thì cuộc sống của chính người dân lâm vào tình cảnh khốn khó.

Gia tăng dân số nhanh gây suy giảm chất lượng cuộc sống

Dân số tăng nhanh, trẻ em chiếm tỷ lệ tương đối lớn trong khi đất nước còn nghèo để tạo sức ép nặng nề đối với lĩnh vực y tế, giáo dục. Tỷ lệ suy dinh dưỡng ở trẻ em vẫn còn cao, một số vùng núi cao chưa phổ cập xong chương trình tiểu học, số trẻ em bỏ học hoặc không được đến trường còn nhiều. Hậu quả để lại vô cùng nghiêm trọng như dịch bệnh, tội phạm, chiến tranh,...

Những yếu tố ảnh hưởng đến tỷ lệ gia tăng tự nhiên

Những yếu tố ảnh hưởng đến tỷ lệ gia tăng tự nhiên chủ yếu xuất phát từ yếu tố khách quan như môi trường sống, nhu cầu lao động, các chính sách của một quốc gia,...

Điều kiện và môi trường sống

Thế giới ngày càng phát triển và cải tiến, điều kiện sống của con người từ đó cũng được cải thiện, con người sống thọ hơn. Trong khi đó, tỉ lệ sinh vẫn giữ nguyên, thậm chí tăng lên làm cho tỷ lệ gia tăng tự nhiên có xu hướng tăng so với giai đoạn trước. 

Do nhu cầu lao động

Từ nhu cầu lao động trong phạm vi gia đình, mọi người đã có tâm lý sinh nhiều con, đặc biệt ở các vùng điều kiện kinh tế chưa phát triển, các gia đình thường sinh con với mục đích để có người làm việc, đỡ đần kinh tế. Nếu ở một quốc gia, tình trạng này phổ biến thì dân số gia tăng nhanh cũng là một điều dễ hiểu.

Quan niệm

Nguyên nhân tiếp theo khiến tỷ lệ gia tăng tự nhiên cao chính là do quan niệm văn hóa phương Đông. Người phương Đông có tư tưởng sinh nhiều con thì sẽ có lộc, con cháu đề huề. Chính quan niệm này một phần dẫn đến việc gia tăng dân số. Nhất là khi quan niệm này lại được lưu truyền từ đời này qua đời khác.

Chính sách dân số và kế hoạch hóa gia đình

Hiện nay, hầu hết các quốc gia đều thực hiện chính sách dân số và kế hoạch hóa gia đình. Một trong những mục đích của việc này là giúp giảm tỷ lệ sinh. Tuy nhiên, ở nhiều nơi, người dân chưa được tiếp cận đến và chưa có đủ nhận thức về vấn đề này. Mặt khác, ở nhiều khu vực, chính sách này cũng chưa được thực hiện một cách triệt để.

Giải pháp duy trì tỷ lệ gia tăng tự nhiên ở mức ổn định

Thực hiện tốt chính sách dân số và kế hoạch hóa gia đình là biện pháp thiết thực nhất để kiểm soát tình trạng gia tăng dân số và giữ cho tỷ lệ gia tăng tự nhiên ở mức ổn định. Tuy nhiên, các chính sách, quy định của nhà nước đưa ra cần phải rõ ràng, triệt để và tiếp cận rộng rãi đến các tầng lớp nhân dân.

Ngoài ra, việc giáo dục và tuyên truyền để thay đổi nhận thức của người dân về vấn đề này có vai trò và ý nghĩa lâu dài hơn cả. Việc giáo dục về dân số phải được thực hiện rộng rãi, hướng tới nhiều đối tượng và ưu tiên giáo dục từ khi còn nhỏ.

Như vậy, đối với chủ đề này, có nhiều nguyên nhân gia tăng dân số mà các chuyên gia đang nghiên cứu để tìm cách khắc phục. Mong rằng tình trạng này sẽ cải thiện trong tương lai vì sự phát triển bền vững của thế giới.