Tâm lý bầy đàn chứng khoán là gì? Hành vi bầy đàn trên thị trường chứng khoán Việt Nam

Tâm lý bầy đàn chứng khoán là gì?

Tâm lý bầy đàn trên thị trường chứng khoán được hiểu là sự bắt chước lẫn nhau của các nhà đầu tư dẫn đến những quyết định, hành động theo đám đông. Hành vi của mỗi nhà đầu tư cá nhân trong đám đông chịu sự tác động và điều chỉnh của các nhà đầu tư khác. 

Tâm lý bầy đàn xuất hiện ở cả các nhà đầu tư nhỏ lẻ và cả các nhà đầu tư tổ chức. Đối với các nhà đầu tư nhỏ lẻ, vì những giới hạn trong việc sở hữu thông tin họ dễ dàng bị cuốn vào các “trò chơi xu thế” hiểu đơn giản là các trò “làm giá” của các tổ chức. Ngoài ra, những tin đồn, thông tin ngoài luồng chưa xác định độ chính xác cũng tác động tới các nhà đầu tư nhỏ lẻ khiến đám đông hành động giống nhau.

Còn đối với nhà đầu tư tổ chức, tâm lý bầy đàn thường đến từ các nhà quản lý. Mục đích chính của họ khi tham gia thị trường là để kiếm tiền và bảo vệ cho sự an toàn nghề nghiệp của chính họ. Khi thành quả hoạt động của họ bị đánh giá và so sánh với thành quả hoạt động của người có vị trí trương đương. Do đó, việc những nhà quản lý với trình độ/uy tín kém hơn có xu hướng “bắt chước” những hành động của những người có trình độ/uy tín cao hơn, vì điều này sẽ làm cải thiện hình ảnh nghề nghiệp của họ. 

Tâm lý bầy đàn chứng khoán là gì?

Phân loại tâm lý bầy đàn trên thị trường chứng khoán

Theo nghiên cứu của Bikhchandani & Sharma vào năm 2000, tâm lý bầy đàn trên thị trường chứng khoán có thể được chia thành 3 loại khác nhau bao gồm: tâm lý bầy đàn dựa theo thông tin, tâm lý bầy đàn dựa theo danh tiếng, tâm lý bầy đàn dựa theo thù lao.

Tâm lý bầy đàn dựa theo thông tin

Trên thực tế, nhà đầu tư có thể quan sát những động thái của các nhà đầu tư khác nhưng lại không thể biết được họ có nắm giữ bí mật gì không. Ngay cả khi những cá nhân có trao đổi với nhau thì vẫn có những hoài nghi và họ lựa chọn giám sát bằng hành động thay vì lời nói. Thông qua cách này, nhà đầu tư có thể suy tính và đưa ra quyết định của riêng mình. Tâm lý bầy đàn dựa theo thông tin được hiểu là nhà đầu tin rằng có thể có một người nào đó biết được những thông tin mà mình không biết và họ nghĩ thông tin này có thể đúng, có thể là những thông tin mật bị tiết lộ vì thế mà họ hành động theo.

Trong trường hợp giá cổ phiếu trên thị trường phản ánh mọi thông tin có sẵn thì tâm lý bầy đàn dựa theo thông tin sẽ không xảy ra.

Tâm lý bầy đàn dựa theo danh tiếng

Đây là tâm lý dựa trên danh tiếng của những nhà quản lý quỹ và nhân viên phân tích tài chính. Công việc chính của những người này là đưa ra những báo cáo, nhận định và dự đoán thị trường. Nếu những dự đoán họ đưa ra không chính xác họ sẽ không được thăng tiến thậm chí sa thải. Chính vì vậy, không khó để thấy những nhà quản lý quỹ hay các nhà phân tích sẽ bắt chước theo những dự đoán của người khác hay còn gọi là tâm lý bầy đàn dựa theo danh tiếng

Tâm lý bầy đàn dựa theo thù lao

Trên thực tế, mức thù lao của một quản lý đầu tư phụ thuộc vào tỉ suất lợi nhuận của danh mục đầu tư so với benchmark. Benchmark có thể là một chỉ số hoặc tỉ suất lợi nhuận của những nhà quản lý khác. Do đó, nhà quản lý có xu hướng lựa chọn những khoản đầu tư không hiệu quả vì nhà quản lý có thể sẽ quan sát những người khác hay benchmark để bắt chước cho theo kịp và điều này cũng có thể dẫn tới hành vi bầy đàn. Nếu thù lao của nhà đầu tư giảm khi tỉ suất lợi nhuận nhỏ hơn benchmark thì càng có động lực để nhà quản lý bắt chước theo. 

Nguyên nhân tạo ra tâm lý bầy đàn

Tâm lý bầy đàn có thể đến từ các nhân tố tâm lý và cũng có thể là hành vi dựa trên sự suy tính hợp lý, không ngoan. 

Theo các nghiên cứu tâm lý học, hành vi bầy đàn phát sinh từ bản chất con người. Con người thường hướng đến sự bắt chước thông qua quá trình trao đổi thông tin. Sự trao đổi thông tin này có thể bằng cách nói chuyện trực tiếp giữa các cá nhân hay một sự hiểu ngầm khi các cá nhân quan sát sự lựa chọn của người khác. Ngoài ra, còn có các nhân tố hành vi khác tác động đến cách hành xử của nhà đầu tư như: sự phụ thuộc vào kinh nghiệm, thuật toán máy móc, lệch lạc nhận thức… Khi con người mắc phải những hiện tượng tâm lý nêu trên họ có xu hướng thờ ơ hoặc phản ứng chậm, yếu hoặc thậm chí phản ứng quá mức trước các thông tin được đưa ra. Khi những yếu tố này đồng loạt tác động đến suy nghĩ của con người, đặc biệt là khi họ có quá ít thời gian để đưa ra quyết định thì hành động của một nhóm người có thể dẫn đến hành động của những người khác. Chính tâm lý sợ hãi phải hành động riêng lẻ hay không muốn đi ngược lại đám đông đã dẫn tới việc các cá nhân bắt chước nhau. Từ đó tạo nên hành động bầy đàn của các nhà đầu tư trên thị trường chứng khoán. 

Có 2 nguyên nhân chính gây ra tâm lý bầy đàn

Tuy nhiên, hành vi bầy đàn cũng có thể được tạo ra từ những xem xét không ngoan và có tính hợp lý. Điều này xảy ra khi hành vi “bắt chước” dựa trên việc nhận ra những thông tin về kết quả hành động của các cá nhân khác. Chúng góp phần tạo ra sự bất cân xứng thông tin trên thị trường. Thị trường càng bất cân xứng thì tâm lý bầy đàn càng trở nên phổ biến.

Hành vi bầy đàn trên thị trường chứng khoán Việt Nam

Nhiều ý kiến cho rằng, hành vi bầy đàn là một “đặc sản” của thị trường chứng khoán Việt Nam. Trong đó có thể kể đến một số biểu hiện cụ thể như sau:

Sự tham gia “chơi” chứng khoán theo kiểu “mốt” thời thượng

Trên thị trường chứng khoán có không ít nhà đầu tư tham gia với năng lực hạn chế chỉ chạy theo lợi nhuận. Hiện nay, thành phần nhà đầu tư tham gia thị trường chứng khoán rất đa dạng, họ đến từ mọi tầng lớp trong xã hội. Một lượng lớn những nhà đầu tư gia nhập mới thị trường, tranh mua cổ phiếu với kỳ vọng quá lớn đã đẩy giá cổ phiếu tăng mạnh, tạo ra bong bóng thị trường trường. Những khoản lợi nhuận khổng lồ của các nhà đầu tư hiện hữu trên thị trường chứng khoán Việt Nam đã lôi kéo ngày càng nhiều nhà đầu tư mới gia nhập khiến bong bóng giá cổ phiếu ngày càng gia tăng.

Tâm lý“chuộng ngoại” trên thị trường

Nhiều nhà đầu tư mang theo tâm lý “sính ngoại” khi tham gia đầu tư chứng khoán. Họ hành xử theo những gì được kiến nghị, dự báo trong các báo cáo phân tích của các tổ chức tài chính thế giới. Điển hình như vào năm 2007, Ngân hàng Hong Kong Thượng Hải tại Việt Nam công bố nhận định giá cổ phiếu tại thị trường Việt Nam đang ở mức thấp sau một đợt điều chỉnh. Cũng trong thời điểm này, ngân hàng Citigroup cũng đưa ra báo cáo phân tích qua đó nhận định rằng Việt Nam có đủ khả năng vượt qua cuộc khủng hoảng tài chính tế giới đang diễn ra. Ghi nhận cho thấy, chỉ số VN-Index lúc này đang ở mức 900 điểm tăng lên 1.100 điểm. 

Thế nhưng, vào cuối tháng 3/2010, ngân hàng HSBC đưa ra dự đoán Ngân hàng Nhà nước sẽ tăng lãi suất cơ bản thêm 1% trong một vài tuần tới và tỷ lệ lạm phát sẽ lên đến 12% vào cuối quý II/2010. Khi nhận được thông tin này, nhiều nhà đầu tư lập tức bán tháo cổ phiếu, chỉ số VN-Index rớt từ 512 điểm xuống còn 503 điểm.

Nhà đầu tư phản ứng một cách quá mức trên quy mô toàn thị trường

Tại một số thời điểm, toàn bộ thị trường đều tăng (giảm) điểm với biên độ kịch trần (sàn) một cách đồng loạt. Cũng từ đây, tâm lý lạc quan (bi quan) bao trùm toàn bộ thị trường. Ví dụ, trong tháng 4 và 5/2009, vào một số ngày thị trường đồng loạt tăng trần (số mã tăng trần có thể đạt tới 90%) tuy nhiên sau đó nhanh chóng sụt giảm trở lại với các mức sụt giảm khác nhau giữa các mã.

Cơ sở tạo ra hành vi bầy đàn trên thị trường chứng khoán Việt Nam

Sự phát triển nhanh chóng của thị trường chứng khoán góp phần tạo ra một kênh huy động vốn hiệu quả cho doanh nghiệp tuy nhiên thị trường chứng khoán Việt Nam vẫn còn khá nhiều hạn chế. Trong đó phải kể đến tâm lý bầy đàn trên thị trường chứng khoán. Cơ sở tạo ra hành vi này bao gồm:

Môi trường pháp luật chưa hoàn chỉnh, thiếu hiệu lực

Thị trường chứng khoán Việt Nam là thị trường mới nổi, do đó tạo điều kiện cho sự phát triển của hành vi bầy đàn. Môi trường pháp luật chưa thực sự hoàn chỉnh, hành lang pháp lý lỏng lẻo cùng hiệu lực thấp khiến thị trường dễ bị ảnh hưởng bởi những tin đồn cũng như các hành vi thao túng thị trường. Hệ lụy kéo theo là sự minh bạch của môi trường thông tin không được đảm bảo dẫn đến sự phát triển xu hướng giao dịch bầy đàn xuất hiện trong các nhà đầu tư. Nhiều nghị định, điều luật được đưa ra, sửa đổi và bổ sung nhưng vẫn còn thiếu tính đồng bộ và còn tồn tại nhiều hạn chế.

Quy mô thị trường nhỏ, tạo điều kiện hành vi thao túng thị trường

Thị trường chứng khoán Việt Nam vẫn nằm trong nhóm quy mô thị trường nhỏ trong khu vực. Quy mô thị trường càng nhỏ thì những nhà đầu tư cá nhân, tổ chức có tiềm lực tài chính càng có cơ hội “làm giá”. Theo thống kê của tổ chức Reuters đến hết tháng 4/2010, số lượng doanh nghiệp có mức vốn hóa thị trường nhỏ chiếm tới 43% tổng số doanh nghiệp đang niêm yết. Khối lượng giao dịch trung bình hàng ngày của các cổ phiếu ở HOSE là 250,000 cổ phiếu, trong đó tỷ trọng cổ phiếu có khối lượng giao dịch trung bình hàng ngày nhỏ hơn 100,000 cổ phiếu chiếm 38%, số cổ phiếu có khối lượng giao dịch nhỏ hơn 50,000 cổ phiếu/ngày chiếm 21%. Đối với HNX, giá trị vốn hóa thị trường bình quân của các doanh nghiệp niêm yết là 527 tỷ đồng, trong đó số doanh nghiệp có mức vốn hóa thị trường nhỏ hơn 100 tỷ đồng chiếm 40%. Khối lượng giao dịch bình quân/ngày của các cổ phiếu niêm yết trên HNX là 190,000 cổ phiếu, trong đó số cổ phiếu có khối lượng giao dịch bình quân/ngày nhỏ hơn 50,000 cổ phiếu/ngày chiếm đến 39%.

Có thể thấy, với quy mô giao dịch nhỏ như hiện tại sẽ là môi trường lý tưởng để các hành vi thao túng thị trường lộng hành. Đây cũng chính là cơ sở hình thành tâm lý bầy đàn trên thị trường chứng khoán Việt Nam.

Năng lực nhà đầu tư còn hạn chế

Ít ai biết rằng, năng lực nhà đầu tư cũng là một nhân tố góp phần tạo ra hành vi bầy đàn trên thị trường. Trải qua 22 năm hình thành và phát triển, năng lực của các nhà đầu tư trên thị trường chứng khoán Việt Nam đã được cải thiện đáng kể. Tuy nhiên, nhìn chung trình độ, kiến thức của đa số những người tham gia vào thị trường chứng khoán còn nhiều hạn chế. Đa số họ thiếu hiểu biết những kiến thức cơ bản về tài chính, họ chỉ tham gia theo trào lưu và chạy theo lợi nhuận. Chính vì thế, không khó bắt gặp hình ảnh các bà nội trợ, anh công nhân, kỹ sư, chị văn phòng… những người có tiền và xem “chơi chứng khoán” là mốt. Chính vì nền tảng kiến thức không vững vàng họ dễ bị cuốn theo đám đông, dễ bị ảnh hưởng bởi các tin đồn và những thông tin bên lề.

Biên độ giao dịch, chính sách cấm bán khống

Khi thị trường chứng khoán Việt Nam thiếu hụt những chính sách này sẽ dẫn đến việc chậm điều chỉnh về giá. Đây là nguyên nhân chính gây ra hàng loạt chuỗi dài tăng/giảm điểm kịch trần/sàn. Điều này gây ra sự chú ý của đám đông thị trường. Rất có thể sự tăng/giảm điểm sau một thời gian là do “quán tính” bất hợp lý mà đám đông gây ra.

Mô hình đo lường mức độ hành vi bầy đàn trên thị trường chứng khoán

Trên thế giới có nhiều mô hình đã được nghiên cứu và áp dụng để đo lường mức độ hành vi bầy đàn trên thị trường chứng khoán. Trong đó có thể kể đến như: Banerjee (1992), Bikhchandani và Sharma (2001), Hirshleifer và Teoh(2003), Scharfstein và Stein (1990), Kim và Wei (2002), Chistie và Huang(1995), Hwang và Salmon (2004)…

Theo nhiều nghiên cứu, mô hình phù hợp nhất áp dụng cho thị trường Việt Nam là mô hình Hwang và Salmon (2004) viết tắt là HS.

Mô hình HS đo lường hành vi bầy đàn thông qua độ chênh lệch của beta chứng khoán và beta cân bằng hàm ý trong CAPM khi thị trường hiệu quả. HS giả định rằng hành vi bầy đàn xảy ra khi nhà đầu tư hành động theo những quan sát thành quả hoạt động của thị trường (tỷ suất sinh lợi thị trường). Định nghĩa về hành vi bầy đàn này của HS có ý nghĩa tương tự như định nghĩa hành vi bầy đàn thông thường.

Khi cả hai loại hành vi bầy đàn này đều dẫn đến việc định giá sai giá trị tài sản. Hành vi bầy đàn dẫn đến việc định giá sai vì các quyết định lựa chọn hợp lý bị sai lệch khi tin tưởng bất hợp lý bằng quan sát hành động của thị trường, và điều này dẫn tới sự sai lầm trong đánh giá tỷ suất sinh lợi mong đợi và rủi ro (những nhân tố trong mô hình CAPM).

Giải pháp hạn chế tâm lý bầy đàn trên thị trường chứng khoán

Tâm lý bầy đàn ảnh hưởng đến tính hiệu quả của thị trường chứng khoán do đó các cơ quan chức năng có liên quan, các nhà đầu tư cần có những giải pháp để khắc phục tình trạng trên. Một số giải pháp được đưa ra bao gồm:

• Minh bạch hóa thông tin là vấn đề cấp thiết để gia tăng tính hiệu quả của thị trường cũng như nâng cao hiệu lực của các quy định của pháp luật đối với thị trường chứng khoán Việt Nam.
• Nghiên cứu và áp dụng chính sách biên độ giao dịch, cải thiện hạ tầng thông tin một các nhanh chóng và đảm bảo đúng giá trị thực.
• Nâng cao năng lực nhà đầu tư thông qua việc xây dựng khóa học, đặt ra các điều kiện liên quan đến kiến thức, kỹ năng đầu tư trước khi một cá nhân bất kỳ tham gia vào thị trường chứng khoán. 
• Nghiên cứu các thí nghiệm kinh tế đưa ra quy định công bố thông tin phù hợp bao gồm: kỹ thuật công bố thông tin, hình thức thông tin, nội dung và khối lượng các thông tin cần thiết.

Có thể thấy, tâm lý bầy đàn trên thị trường chứng khoán là vấn đề nhức nhối hiện nay. Tin rằng, thông qua bài viết bạn có thể hiểu rõ khái niệm, làm rõ nguồn gốc gây ra hành vi bầy đàn. Đồng thời, đề xuất một số giải pháp giúp cải thiện tình trạng trên đảm bảo sự phát triển ổn định, lâu dài của thị trường chứng khoán Việt Nam.